معرفی ساز قوپوز

[آســرِه¡]

امروزه به دلیل تغییر فرم زندگی و رشد سریع فرهنگ شهرنشینی فرصت‌های ویژه این هنر مردمی‌محدود شده است. اگرچه در سال‌های اخیر فرم نوین‌تری هم از این هنر شکل گرفته که بی‌شک یکی از شاخص‌ترین نمودهای آن گروه دالغا و شخص چنگیز مهدی‌پور می‌باشد. ایشان ساز آذربایجانی را نت نویسی کردند و ملودی‌های آن را با تنظیم‌های مدرن‌تر و منسجم‌تری در کنسرت‌های مختلف ارائه دادند.

 

[آســرِه¡]

این جریان نوین به دنبال رشد کیفی آهنگ‌های ساز و تجربه‌های تازه در فرم و ساختار هارمونیک ملودی‌ها شکل گرفته است. اما با این وجود به دلیل کمبود مراکز علمی‌ تحت حمایت بودجه‌های دولتی و بی‌توجهی غیر مسئولانه به ارزش‌های موسیقی آذربایجان هنر آشیقی هم جزو میراثی به شمار می‌آید که نیاز به محافظت دارد و در صورت عدم توجه بخش مهمی‌از آن از میان خواهد رفت. بی‌شک ساز و هنر آشیقی می‌بایست همانند همه انواع موسیقی وارد مرحله تازه‌ای شود و آن امکان تبادل، تلفیق و تعاملی است که با موسیقی دیگر ملت‌ها می‌تواند داشته باشد. پر واضح است این مهم جز با شناختن و شناساندن این هنر افسون کننده میسر نخواهد شد.

 

[آســرِه¡]

گام 2 - پرده و اکتاو

هارمونی‌های معاصر با ترکیبهای متنوع آنها از زمانهای قدیم در موسیقی آشیقی به کار می‌رفت. پس اهل موسیقی به خصوص آهنگسازان آذربایجان می‌باید به موسیقی آشیقی و آهنگهای آن آشنایی کافی داشته باشند.ساز عاشیقی، که عموماً با تک لغت ساز شناخته می‌شود، با قوپوز و چگور هم خانواده است و از جهات زیادی به باغلاما شباهت دارد. ساز کاسه‌ای حجیم و نیمه گلابی، از چوب درخت توت، و دسته‌ای از چوب درخت گردو و یا زردآلو است که روی آن سیم و پرده‌ها را برای نواختن آهنگ‌های گوناگون نهانده‌اند. ساز عاشیقی با مضراب نواخته می‌شود. روی بسیاری از سازهای عاشیقی تزییناتی از جنس صدف، استخوان یا پلاستیک‌های رنگی دیده می‌شود. ساز دارای ۲۰ پرده می‌باشد و از ۹ سیم تشکیل می‌گردد. در این آلت موسیقی هفت پرده اصلی و پنج نیم پرده وجود دارد. اولین پرده سیم اول ساز بر اساس اوکتاو «do» تنظیم می‌شود.

 

[آســرِه¡]

پرده‌های این ساز بر اساس اوکتاو، به قرار زیر است:

باش پرده/ اوکتاو/ اول صدای «Re»

آورتا پرده / اوکتاو/ اول صدای «Mi be mal»

شاه پرده / اوکتاو/ اول صدای «fa»

ایاق دیوانی پرده/ اوکتاو/ اول صدای «sol»

بایاق پرده/ اوکتاو/ اول صدای «La be mol»

آیاق شاه پرده/ اوکتاو / اول صدای «si be mol»

بئچه پرده / اوکتاو / اول صدای «do»

 

[آســرِه¡]

گام 3 - ساختار،کوک،پرده بندی و قسمت های فنی ساز​

آشنایی با ساز قوپوز

قوپوز، چوگور یا چُگور ، سازی است از خانوادهٔ سازهای زهی مقید از ردهٔ تنبور که به آن دوتار نیز می گویند. چگور مرکب از یک قطعه چوب مجوف بر شکل عودی کوچک است که دارای پنج وتر می باشد.

ساختار ساز قوپوز

ساختمان ساز قوپوز از یک کاسه طنینی گلابی شکل و دسته ای مانند دسته تنبور تشکیل می شود. کاسه اش از سه تار بزرگ تر است. نوعی از قوپوز ، دو تار فلزی دارد و به همین سبب به آن دوتار نیز می گویند.

 

[آســرِه¡]

نواختن ساز قوپوز هنوز هم میان ترکمن ها و ایرانیان آذری رایج است. چگور رایج در جمهوری آذربایجان و نواحی ترک نشین ایران، معمولاً نُه سیمه است و نسبتاً از دوتار و تنبور بزرگ تر است. چگور نزد عاشیق ها در آذربایجان قوپوز (و ساز) نامیده می شود و سازی شبیه باغلاما است.

تفاوت قوپوز معمول در منطقه همدان با قوپوز یا ساز عاشیق های مناطق دیگر آذربایجان و سازهای مشابه ترکیه ای (چؤگؤر، باغلاما، تامبورا و دیوان) در کوک سیمها و تعداد و فواصل پرده هاست؛ همچنین سازهای مذکور در شکل و اندازهٔ کاسه و صفحه تفاوتی اندک با هم دارند.

 

[آســرِه¡]

کوک قوپوز رایج در بین ترکهای همدان

قوپوز مورد استفاده در مناطق ترک نشین همدان معمولاً نه سیمه است و به طور معمول درحالت دست باز، سه سیم پایین قوپوز کوک re و شش سیم بالا کوک do دارند.

گونهٔ دیگر از کوک قوپوز هم به همین صورت است؛ جز اینکه سیم چهارم کوک sol می گیرد. این کوک، زارِنجی نام دارد و کاربرد آن در مقایسه با کوک پیشین، کمتر است. در گذشته گونه ای کوک به نام زنگ شتر رایج بود که امروزه تقریباً به فراموشی سپرده شده است.

برای اجرای مقامهای شبیه به دستگاه ماهور (یا راست پنجگاه همچون کوراوغلو) بهتر است سیم زارنجی (سیم چهارم) را فا کوک کرد. برای اجرای سه گاه ترکی بهتر است سیم زارنجی (سیم چهارم) را می کوک کرد.

 

[آســرِه¡]

پرده بندی قوپوز همدان

به طور معمول قوپوز دارای یازده الی سیزده پرده است؛ اما نوازندگان حرفه ای این ساز گاه چندین پرده روی صفحه چگور تعبیه می کنند (با نواری باریک از جنس حصیر یا نخ پلاستیکی). معمولاً غیر از پرده اول چگور که ربع پرده یا اصطلاحاً کرن است، بقیه پرده ها یا اصلی است یا نیم پرده. پرده هایی که در نواختن اغلب مقامها و نغمه های ترکی به کار می رود، عبارت است از اول، سوم، پنجم، هفتم، هشتم و دهم.

 

[آســرِه¡]

قوپوز نوازان در اجرای برخی از مقامها با انگشت شست بر سیمهای واخوان (شش سیم بالا) پرده گیری می کنند (عاشیقهای آذربایجان و به خصوص اوزانهای ترکیه در استفاده از سیمهای چهارم به بعد مهارت بیشتری دارند).

از تکنیکهای نواختن قوپوز می توان به نواختن سرانگشت سوم یا چهارم دست راست بر صفحه چگور اشاره کرد که در بین نوازندگان سازهای خانواده باغلاما در کشور ترکیه نیز مرسوم است. در پرده گیری نیز در حالت نزولی دست چپ بر دسته ساز، نوازنده معمولاً با انگشت سوم بر پرده la کرن پس از پرده la وsol بمل پس از پرده sol اشاره می کند. این فن در نواختن کمانچه محلی نیز کاربرد دارد.

 

[آســرِه¡]

گام 4 - تعدادی از آهنگ های ساز قوپوز​

​

سی و شش آهنگ در دستگاه سه‌گاه زابل است که استاد چنگیز مهدی‌پور به شکل «نت» درآورده‌است. این آهنگها به شرح ذیل است:​