هنری صنایع دستی قشقایی

[ماه تی تی]

✧به نام خدا✦​

---

قشقایی یا ایل قشقایی یکی از اتحادیه‌های ایلی ایران است که مانند بسیاری از اتحادیه‌های ایلی متأخر ایران مخلوطی از قبیله‌هایی با ریشه‌های قومی گوناگون ترک، لر، کرد و عرب است، اما بیشتر قشقایی‌ها ریشه‌ای ترک دارند و تقریباً تمامشان به گویشی از زبان‌های ترکی اغوز غربی صحبت می‌کنند که خود آن را ترکی می‌نامند. اکثریت قشقایی‌ها شیعه‌مذهب هستند. دانشنامه اتنولوگ در سال ۲۰۲۱ میلادی سخنوران زبان قشقایی را حدود ۱,۰۲۰٬۰۰۰ نفر و جمعیت ایل قشقایی را ۲٬۰۰۰٬۰۰۰ نفر تخمین زده است.

 

[ماه تی تی]

از مهم‌ترین صنایع دستی مردم قشقایی می‌توان به قالی‌بافی، گلیم‌بافی، جاجیم‌بافی، گبه بافی و همچنین بافته‌های رِند و بافته‌های «چرخ» اشاره کرد. به‌طور کلی تولید دستبافته‌ها از مرحله ابتدایی تا آخرین مرحله به دست زنان صورت می‌گیرد.علاوه بر این‌ها، فعالیت‌های دستی دیگری مانند طناب بافی، چیق بافی و … (برای تولید لوازم مصرفی) نیز به وسیله قشقایی‌ها انجام می‌شود.

 

[ماه تی تی]

 

[ماه تی تی]

قالی: قالی قشقایی مشهورترین قالی دست باف در بین ایلات و عشایر ایران است. فرش‌های قشقایی معمولاً به طریق «ذهنی بافی» بافته می‌شود و بافندگان ایلی نقوش را تکرار می‌کنند بدون آنکه از نقشه استفاده کنند. بافندگان تازه‌کار از سرمشق‌هایی کمک می‌گیرند که «دستور» نامیده می‌شود. دار قالی ایل قشقایی مانند سایر عشایر افقی است (بر خلاف دارهای روستایی که معمولاً عمودی هستند). رنگ قالی‌های قشقایی کاملاً متنوع است و به سلیقه و خواست بافنده ارتباط دارد. از نقش‌های مشهور می‌توان به کله‌اسبی، ماهی‌درهم، شاه‌پسند، ترمه‌گل، وزیرمخصوص، محرمات، قزل‌قیچی اشاره نمود. قالی‌های قشقایی اکثراً نرم و تا اندازه‌ای ظریف و نازک هستند و وجه تمایز آن‌ها با سایر فرش‌ها نیز همین صفات است.

 

[ماه تی تی]

 

[ماه تی تی]

 

[ماه تی تی]

چَنته: چنته یا آینه دان یکی از دستبافت‌های عشایر قشقایی فارس است که توسط زنان بافته شده و از آن به عنوان کیسه یا کیف جهت حمل وسایل شخصی نظیر پول، توشه راه، فشنگ و… استفاده می‌شود. دختران و زنان عشایر از همان کودکی بافت چنته را فرا گرفته و هنگام رسیدن به سن ازدواج برای خانواده‌های خود چنته‌های مرغوب می‌بافند.کیسه ای مربع شکل درابعاد۳۰در۳۰ بافته می‌شود که به آن گمپل‌هایی برای زیبایی کار افزوده می‌شود و در آن مواد ضروری بین راه و خوراکی مخصوصاً نان گذاشته می‌شود و اغلب آن‌ها از جنس قالی است. البته تعداد کمی ازآن‌ها به صورت رند و شیشه درمه هم بافته می‌شود.

 

[ماه تی تی]

 

[ماه تی تی]

گلیم: گلیم قشقایی به عنوان روانداز و برای تزئین چادر بافته می‌شده‌است و در آن معمولاً از رنگ‌های تند و روشن استفاده می‌شود.
گلیم قشقایی دارای برش چاک‌دار بوده و گاه در آن‌ها از تارهای نخی و پشم طبیعی قهوه‌ای استفاده می‌شود. عشایر قشقایی تنها ایلی هستند که هم از نخ و هم از پشم برای بافتن گلیم استفاده می‌کنند. به‌طور سنتی گلیم‌ها از پشم بافته می‌شود به جز در هند که از نخ برای بافتن گلیم استفاده می‌شود.

مهمترین تولیدکننده گلیم در بین قشقایی‌ها، دره شوری‌ها هستند. عمده‌ترین نقش‌مایه‌های گلیم قشقایی، لچک ترنج و محرمات است. گلیم قشقایی در آبان سال ۱۳۹۲ موفق به دریافت نشان اصالت یونسکو شد.

 

[ماه تی تی]

 

[ماه تی تی]

جاجیم: مردم قشقایی جاجیم را برای پوشاندن رختخواب و اثاثیه درون چادر استفاده می‌کنند. جاجیم‌های کوچک به عنوان روانداز نیز کاربرد دارد. جاجیم به رنگهای مختلف بافته می‌شود و رنگ‌های روشن در بافت آن بیشتر به کارمی رود. معمولاً تار و پود آن هم رنگ است. نقوش جاجیم که برای تزیین آن به کار می‌رود عبارتند از نقش شطرنجی، نقش کنگره، نقش موازی، نقش لوزی و غیره. مواد اولیه جاجیم از پشم است و بافت آن شبیه گلیم است، با این تفاوت که جاجیم در چهار تخته بافته می‌شود و پس از بافتن به هم متصل و دوخته می‌شود.

 

[ماه تی تی]

 

[ماه تی تی]

خوابگاه یا مفرش: خوابگاه یا «مفرش» به شکل مکعب مستطیل و معمولاً از جنس جاجیم و رنگارنگ است. اندازهٔ تقریبی آن ۸۰×۸۰×۱۵۰ سانتیمتر است و به‌وسیله بندهای چرمی و قلابهای (نر و ماده) بسته می‌شود. خوابگاه دو دستگیره چرمی در دو طرف دارد. عشایر قشقایی از مفرش برای جای دادن رختخواب و البسه استفاده می‌کنند. مفرش از وسایل اصلی هر سیاه چادر و هر خانواده ایلی است.

 

[ماه تی تی]

 

[ماه تی تی]

گَبه: گَبِّه یا «قالیچه خرسک» نوعی قالی گره بافته (معمولاً درشت بافت) است که در اندازه کوچک توسط عشایر قشقایی بافته می‌شود. گبه پرزهای بلند دارد و در بافت آن شمار پود بیشتری به کار می‌رود که تأثیر چشمگیری بر نرمی گبه می‌گذارد. تعداد پود برخی از گبه‌ها گاهی از سه تا هشت پود در هر رج و بلندی پرزها تا یک سانتی‌متر هم می‌رسد. در گبه‌های قشقایی برخلاف گبه‌های سایر نواحی ایران که خودرنگ است، بافنده از رنگ‌ها و نقش‌های متفاوتی استفاده می‌کند. البته گبه‌هایی با نقش ساده با زمینه‌ای یکرنگ یا رنگهای محدود نیز بافته می‌شود. از نقش‌های مورد علاقه مردم قشقایی نقش شیر است که علاوه بر اهمیت باستانی این نقش مظهر جوانمردی است و بی ارتباط با وجود شیر در منطقه کامفیروز و دشت ارژن فارس نیست. نقش‌های لچک ترنج، ستاره، نقش خشتی و نقش حیوانات مختلف نیز در گبه بافی کاربرد دارد. گبه‌های قشقایی تمام پشم هستند و تار آن‌ها نیز پشمی است.

 

[ماه تی تی]

چَرخ بافی
چرخ بافی یکی از انواع دست بافته‌های عشایر قشقایی است. در چرخ بافی، تارها به وسیله دوجفت (چهار عدد) کمان بالا و پایین شده و پس از باز شدن دهانه، پودهای الوان عبور داده می‌شود. یک پود (زمینه) همواره در عرض بافته حرکت می‌کند، و دو عدد پود رنگی با تغییر محل دوجفت کمان یادشده و جابجا شدن تارها (تعویض دهانه) نقوش را پدیدار می‌نمایند. نقوش از به هم پیوستن لوزی‌های رنگی به وجود می‌آیند. تارها از جنس نخ پنبه‌ای پُر تاب و سفید، و پودها از الیاف الوان پشمی می‌باشند. موارد کاربُرد آن در نزد عشایر تهیه وسیله‌ای برای حمل و نقل اثاثیه، زیراندازی سبک و سیار مصارف محلی می‌باشد. تعداد زیادی از لوازم کاربردی و مصرفی دست باف عشایر قشقایی، از طریق چرخ بافی تولید می‌شود.

 

[ماه تی تی]

تیردان: کیسهٔ بلند پشمی می‌باشد که درابعاد ۲۵در۶۰ یا ۳۰در۸۰ بافته می‌شود و در آن از طرح چرخ بافت استفاده می‌شود و در آن وسایلی مانند:سیخ کباب، جاروی نان، آبزن، وسایل نان پزی، نان برگردان و وسایل ریسندگی مانند پره و دوک گذاشته می‌شود.

نمکدان یا توبره نمک: کیسه‌ای پشمی می‌باشد که به صورت چرخ‌بافت بافته می‌شود و قسمت دهان آن باریک و۲۰سانتی‌متر و قسمت پایینی آن تقریباً ۵۰ سانتی‌متر بوده و در آن نمک می‌ریزند و آن را به گوشهٔ چادر می‌آویزند تا رطوبت نگیرد.

 

[ماه تی تی]

توبره نمک

 

[ماه تی تی]

 

[ماه تی تی]

جوال: کیسه‌ای از جنس پشم درابعاد ۶۰در۸۰ و طرح چرخ‌بافت بافته می‌شود و دو دستگیرهٔ محکم در دو طرف برای جابه جایی آن گذاشته می‌شود و در آن موادی چون: جو، برنج، آرد و حبوبات گذاشته می‌شود و در خانواده‌های کم‌بضاعت به جای جوال از خورجینی به نام خوره استفاده می‌شود که از نوع چرخ‌بافت هم ساده‌تر بافته می‌شود.

بَلَدان: به صورت یک کیسهٔ بلندی بافته می‌شود که در آن تیرنان پزی، انبر، دوک نخ تابی، پرهٔ نخ ریسی، نان برگردان و… گذاشته می‌شود.