معرفی ☆‌ ساز چگور‌ ☆

[HILDA]

معرفی ساز چگور

چُگور، چوگور یا قُپوز سازی است از خانوادهٔ سازهای زهی مقید از ردهٔ تنبور که به آن دوتار نیز می‌گویند. چگور مرکب از یک قطعه چوب مجوف بر شکل عودی کوچک است که دارای پنج وتر می‌باشد.

ساختمان این ساز از یک کاسه طنینی گلابی شکل و دسته‌ای مانند دسته تنبور تشکیل می‌شود. کاسه اش از سه‌تار بزرگ‌تر است. نوعی از چگور، دو تار فلزی دارد و به همین سبب به آن دوتار نیز می‌گویند.

نواختن این ساز هنوز هم میان ترکمانان و ایرانیان آذری رایج است. نیز (دوتار و تنبور). چگور رایج در جمهوری آذربایجان و نواحی ترک‌نشین ایران، معمولاً نُه‌سیمه است و نسبتاً از دوتار و تنبور بزرگ‌تر است.

چگور نزد عاشیق‌ها در آذربایجان قُپوز (و ساز) نامیده می‌شود و سازی شبیه باغلاما است.

تفاوت چگور معمول در منطقه همدان با قوپوز یا ساز عاشیق‌های مناطق دیگر آذربایجان و سازهای مشابه ترکیه‌ای (چؤگؤر، باغلاما، تامبورا و دیوان) در کوک سیمها و تعداد و فواصل پرده‌هاست؛ همچنین سازهای مذکور در شکل و اندازهٔ کاسه و صفحه تفاوتی اندک با هم دارند.
​

 

[HILDA]

☆کوک چگور رایج در بین ترکهای همدان☆

چؤگؤر یا چگور مورد استفاده در مناطق ترک نشین همدان معمولاً نه سیمه است و به طور معمول درحالت دست باز، سه سیم پایین چوگور کوک re و شش سیم بالا کوک do دارند.
گونهٔ دیگر از کوک چوگور هم به همین صورت است؛ جز اینکه سیم چهارم کوک sol می‌گیرد. این کوک، زارِنجی نام دارد و کاربرد آن در مقایسه با کوک پیشین، کمتر است.
در گذشته گونه‌ای کوک به نام زنگ شتر رایج بود که امروزه تقریباً به فراموشی سپرده شده است.
برای اجرای مقامهای شبیه به دستگاه ماهور (یا راست‌پنجگاه همچون کوراوغلو) بهتر است سیم زارنجی (سیم چهارم) را فا کوک کرد.
برای اجرای سه گاه ترکی بهتر است سیم زارنجی (سیم چهارم) را می کوک کرد.

پرده بندی چگور همدان
به طور معمول چگور دارای یازده الی سیزده پرده است؛ اما نوازندگان حرفه‌ای این ساز گاه چندین پرده روی صفحه چگور تعبیه می‌کنند (با نواری باریک از جنس حصیر یا نخ پلاستیکی). معمولاً غیر از پرده اول چگور که ربع پرده یا اصطلاحاً کرن است، بقیه پرده‌ها یا اصلی است یا نیم‌پرده.

پرده‌هایی که در نواختن اغلب مقامها و نغمه‌های ترکی به کار می‌رود، عبارت است از اول، سوم، پنجم، هفتم، هشتم و دهم.

چوگورنوازان در اجرای برخی از مقامها با انگشت شست بر سیمهای واخوان (شش سیم بالا) پرده‌گیری می‌کنند (عاشیقهای آذربایجان و به‌خصوص اوزانهای ترکیه در استفاده از سیمهای چهارم به بعد مهارت بیشتری دارند).

از تکنیکهای نواختن چگور می‌توان به نواختن سرانگشت سوم یا چهارم دست راست بر صفحه چگور اشاره کرد که در بین نوازندگان سازهای خانواده باغلاما در کشور ترکیه نیز مرسوم است. در پرده‌گیری نیز در حالت نزولی دست چپ بر دسته ساز، نوازنده معمولاً با انگشت سوم بر پرده la کرن پس از پرده la وsol بمل پس از پرده sol اشاره می‌کند. این فن در نواختن کمانچه محلی نیز کاربرد دارد.​

 

[HILDA]

عاشیق‌ها قوپوز می‌نوازند و به زبان محلی به آن «ساز» می‌گویند. آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل، زنجان، همدان، قزوین، ساوه، شهریار و حتی تهران و به طور خلاصه هرجایی که تجمعی از ترک‌زبانان شکل گرفته باشد کانون موسیقی عاشیقی و قوپوز دایر می‌شود.

قوپوز نیز مانند دوتار و تنبور کاسه‌ای گلابی شکل و دسته‌ای متصل به آن دارد. سیم‌ها در امتداد دسته و کاسه‌ ساز کشیده شده‌است و با انگشت‌گذاری و زخمه‌زدن نغمات استخراج می‌شوند.
بر روی سه رشته سیم پایین که با هم هم‌صدا کوک شده‌اند انگشت‌گذاری می‌شود و ملودی ایجاد شده توسط سیم‌های دیگر (واخوان) همراهی می‌شود، در واقع به غیر از سه رشته سیم اول بر روی سیم‌های دیگر انگشت‌گذاری نمی‌شود. گاهی درون دسته را خالی می‌کنند و در آن ساچمه و پولک‌های ریز می‌ریزند تا هنگام تکان خو*ردن ساز به صدا درآیند، به این نوع قوپوزها «دهراز»، به معنای گذرگاه‌های تنگ و باریک، گفته می‌شود، علاوه بر این سازهایی که دسته آنها خالی شده است سبک‌تر هستند و برای حمل‌کردن و گردش در مجلس و قهوه‌خانه‌ها مناسب‌ترند.
از آنجا که در فرهنگ موسیقی عاشیقی، عاشیق برای گرم کردن مجلس دائم در تکاپو و قدم‌زدن است، ساز نیز با تسمه‌ای به پهلوی نوازنده متصل شده و همراه او در مجلس می‌شود. قوپوز آنچنان اهمیتی در فرهنگ عاشیقی آذربایجان یافته است که به این ساز جنبه‌ تقدس بخشیده‌اند و به همین ترتیب عاشیق را نیز امین ایل و حتی یار و برادر پیامبر می‌دانند. ​

 

[HILDA]

در قدیم اعتقاد بر این بود که جمجمه سر از ۹ استخوان تشکیل شده است، بنا بر همین اعتقاد عدد نمادین ۹ جایگاه ویژه‌ای در ساختن قوپوزها داشت( ۹ ترکه، ۹ سیم و ۹ دستان) اما امروزه این معادلات بر هم ریخته و تعداد دستان‌های این ساز تا ۱۳ و حتی ۱۶ عدد نیز افزایش یافته است و کاسه لزوما ۹ ترک ساخته نمی‌شود (۱۱ ترکه و ۱۳ ترکه)، تعداد سیم‌ها نیز به ۷ یا ۸ تقلیل یافته است. همچنین در گذشته رسم بر این بود که صفحه‌ قوپوز را از سه تکه چوب بهم چسبیده می‌ساختند ولی امروزه صفحه این ساز یک تکه است.

قوپوز را در سه اندازه مختلف می‌سازند: «آنا ساز» که مختص عاشیق‌های حرفه‌ای و استاد است، «جوره ساز» برای نوجوانان و جوانان، و «تاوار ساز» برای خانم‌ها. مضراب قوپوز از چوب درخت گیلاس تهیه می‌شد که امروزه پلاستیک جایگزین آن شده است. آنچه بیش از همه در این ساز جلب نظر می‌کند طرح‌ها و نقش‌هایی است که سازندگان قوپوز با مهارت خاصی بر روی آن حک می‌کنند. حکاکی و صدف‌کاری از طرح گل و گیاه، حیوانات و تصاویر مینیاتوری و خطاطی اشعار بر روی بدنه‌ ساز بسیار مرسوم است.

گاهی حک کردن عکس عاشیق بر روی قوپوز، آن ساز را به انحصار او در می‌آورد. در بین عاشیق‌های قم، ساوه و همدان ممکن است به قوپوز، نام چگور اطلاق شود و در میان عاشیق‌های کشور ترکیه به آن باغلاما گویند. با توجه بر اینکه هر یک از اسامی ذکر شده کم و بیش تفاوت‌هایی با هم دارند، اما آنچه در اینجا مورد توجه است سنت خنیاگری است، شخصی که هم نوازنده و هم خواننده است و با ساز و آواز خود به نوعی یک روایتگری موسیقایی به شمار می‌رود.

این فرهنگ با نام‌های عاشیقی (در آذربایجان و قشقایی)، عاشوق‌ها (در ارمنستان)، بخشی (در خراسان)، باغشی (در ترکمن‌ها) و عناوین پر شمار دیگری در آسیای میانه وجود دارد. درباره پیشینه‌ این ساز و آنچه در رسالات سده‌های میانه آمده است می‌توان به کتاب ارزشمند سازهای ایران، آخرین اثر ارزشمند دکتر محمدتقی مسعودیه رجوع کرد. ایشان در پایان توضیحاتی که برای هر ساز آورده‌اند، منابع نسخه‌شناسی مربوطه را نیز معرفی کرده‌اند.​